زبان فارسی یا پارسی با پیشینه مدون چندین هزار ساله و دوره های تاریخی مختلف از مهم ترین کانون های فرهنگ ایرانی و گسترده ترین زبان های کلاسیک جهان به شمار می رود. زبان اوستایی یکی از زبان های مستقل ایرانی باستان است
در سده های نخستین هزاره اول پیش از میلاد ایرانی باستان در بخش های مختلف ایران به صورت های مختلفی در آمد و هرگونه آن زبان مستقلی شد. در میان زبان های منشعب شده از ایرانی باستان تنها از زبان های زیر آثاری به جای مانده است، سکایی، مادی، اوستایی و فارسی باستان.
اوستا و زبان اوستایی
زبان اوستایی، زبان یکی از نواحی شرقی ایران بوده است، اما به درستی معلوم نیست از کدام ناحیه. تنها اثری که از زبان اوستایی در دست است اوستا، کتاب دینی زردشتیان است. این زبان را به ملاحظات زبانشناسی باید دو گویش دانست: گویشی که در گاهان به کار رفته و قدیمیتر مینماید؛ گویشی که در دیگر بخشهای اوستا به کار رفته و جدیدتر است. گویش نخست را گویش گاهانی یا قدیم و گویش دوم را گویش جدید می نامند.
گاهان سخن خود زردشت است و تاریخ آن به تاریخ زندگی زردشت می رسد. متأخرترین تاریخی که برای زمان زندگی زردشت فرض شده سده ششم پیش از میلاد است.
بخش های دیگر اوستا در دوره های مختلف از سده ششم پیش از میلاد تا سده سوم میلادی تألیف شده اند. اوستای امروزی حدود یک سوم اوستای دوره ساسانی است. اوستای دوره ساسانی آن طور که از دانشنامه بزرگ زبان پهلوی یعنی دین کردیا دین کرت ـ کتاب های هشتم و نهم ـ برمی آید بیست و یک نسک(کتاب) داشته است. اوستای امروزی به بخش های زیر تقسیم می شود:
1ـ یسنها: یسنها از هفتاد و دو ها، یا هات (فصل) تشکیل شده است. یسن در اوستایی yasana است و آن اسم است از ریشه yaz به معنی ستودن. یسن به معنی ستایش است. این واژه در فارسی دری«جشن» نامیده شده است. یسنها را دو روحانی زردشتی ـ که یکی زوت و دیگری راسپی نامیده می شودـ در مراسم دینی ـ که یزش نامیده می شود ـ با هم می خوانند.
گاهان ـ که تعداد آنها پنج و سخن خود زردشت است، هفده هات از هفتاد و دو هات یسنهاست؛ بدین شرح:
گاه نخست، هات های 28 تا 34؛ گاه دوم، هات های 43 تا 45؛ گاه سوم، هات های 47 تا 50؛ گاه چهارم، هات 51 و گاه پنجم هات 53.
یستن هفت ها(هفت یسن) هات های 35 تا 41 یسنها را در بر می گیرد. این بخش اوستا به زبانی بسیار نزدیک زبان گاهان است، نگارش یافته است. گمان کردهاند که این بخش را یکی از شاگردان زردشت نوشته است.
2ـ ویسپرد: ویسپرد از دو واژه«ویسپ» به معنی همه و«رد» به معنی بزرگ و مولا، ترکیب شده است. در دین زردشتی هر یک از موجودات ردی دارند. در جهان مینوی اهوره مزداه و در جهان مادی زردشت رد است. از ردها، گاو سیاه موی زرد زانو رد گاوان است، گندم رد غلات ستبر دانه است و بازوبند رد زره هاست. چون این بخش از اوستا در ستایش ردهاست، ویسپرد نامیده شده است. ویسپرد کتاب مستقلی نیست، مطالب آن از یسنهاست.
3ـ وندیداد: وندیداد تصحیف شده ویدیوداد به معنی قانون(داد) ضد(وی) دیو است. وندیداد بیست و دو فرگرد(فصل) دارد. فرگرد نخست آن در آفرینش و فرگرد دوم آن در احوال جم یا جمشید است. فرگردهای دیگر اوستا قوانین و مقررات دین زردشتی را در بر دارد.
در مراسم بزرگ، وندیداد ساده ـ که مجموعه وندیداد و یسنها و ویسپرد بدون ترجمه پهلوی آنهاست ـ خوانده می شود.
4ـ یشتها: یشتها از بیست و یک یشت تشکیل شده است. هر یک از یشتها درباره کسی است که یشت درباره او سروده شده است و آن ها امشاسپندان و ایزدان دین زردشتیاند. درباره منظوم بودن یشت ها و نوع نظم آنها بسیار گفتگو شده، اما تاکنون نتیجه ای به دست نیامده است. یشت های بلند از کرده های مختلف یا بخش های مختلف تشکیل شده است.
5ـ خرده اوستا: خرده اوستا، اوستای کوچک معنی می دهد و خلاصه ای است از اوستای دوره ساسانی از آذرباد مهراسپندان، موبدان موبد زمان شاپور دوم، ذوالاکتاف، این بخش همه مطالبی را که زردشتیان در طی زندگی بدان نیاز دارند در بر دارد.
اوستای دوره ساسانی به سه بخش تقسیم شده است. هر یک از بخش ها هفت نسک از بیست و یک نسک اوستا را در بر می گیرد، بدین شرح:
بخش نخست«گاهانیک» نامیده می شود و مطالب آن در امور آن جهانی است؛ بخش دوم«هاتگ مانسریگ» نامیده می شود و مطالب آن در امور آن جهانی و این جهانی است و بخش سوم«دادیگ» نامیده می شود و مطالب آن در امور این جهانی است. وندیداد یکی از نسک های این بخش از اوستاست که به طور کامل به جای مانده است.