آن‌طور که در اسناد تاریخی آمده، قدیمی‌ترین سند مربوط به اجرای سنت افطاری حرم مطهر رضوی در ماه مبارک رمضان مربوط به سال ۱۱۱۱ هجری قمری، یعنی ۳۳۲ سال قبل است؛ اگرچه این‌که بدون شک خادمان این آستان ملکوتی، پیش از آن نیز میزبانی از زائران روزه‌دار را وظیفه خود می‌دانستند اما آنچه در اسناد تاریخی ثبت شده و به جا مانده، مربوط به ۳۳۲ سال گذشته است.
اسناد تشکیلات اداری و موقوفات آستان قدس رضوی بیانگر برگزاری مراسم‌های متعدد در حرم مطهر رضوی طی مناسبت‌های مذهبی مختلف از جمله ماه مبارک رمضان در دوره‌های تاریخی صفویه، افشاریه و قاجاریه است.
دستورالعمل‌های خاص این ماه پرفضیلت، برنامه‌های ویژه شب‌های قدر، برگزاری مراسم افطاری برای زائران و خادمان و چگونگی برپایی جشن عید فطر در حرم منوّر رضوی از جمله موضوعاتی است که در لابه‌لای این اسناد به چشم می‌خورد. زهرا فاطمی‌مقدم مسئول امور ارزشیابی اسناد آستان قدس رضوی در این باره به ارائه توضیحات می‌پردازد.
آداب سحر در ماه مبارک
وی در این خصوص به دستورالعمل‌های متولی آستان قدس رضوی در مورد برنامه‌های اجرایی حرم مطهر امام رضا (ع) اشاره کرد که از دوره قاجار به جای مانده و علاوه بر بیان وظایف کارکنان، از برنامه‌های اجرایی حرم رضوی در این زمان نیز گزارش می‌دهد.
مطابق این دستورالعمل‌ها مؤذنان با حضور در گلدسته‌های حرم در پاسی از شب به مناجات خوانی می‌پرداختند که با توجه به قرار گرفتن حرم مطهر در مرکز شهر در آن زمان، این نوا در کل شهر قابل شنیدن بوده است.
فاطمی مقدم نقاره‌نوازی نقاره‌چیان به‌مدت سه ربع ساعت را از دیگر آداب سحری برشمرد که نشانی از اعلان طبخ سحری و تعیین ساعت و وقت سحر بود.
مناجات‌خوانی مؤذنان در زمان توزیع سحری میان خدام و سایر کارکنان از سوی کارخانه خادمی، مهمانسرای امروزی، از سر گرفته می‌شد و پس از صرف غذا، مؤذنان مجدد تا وقت اذان صبح به مناجات مشغول می‌شدند.
قرائت قرآن توسط حافظان پس از اذان و طلوع فجر از دیگر برنامه‌های اجرایی حرم مطهر رضوی بود که او به آن اشاره کرد و افزود: «این برنامه هر روزه در ماه مبارک رمضان اجرا می‌شد با این تفاوت که در شب‌های قدر نقاره‌نوازی صورت نمی‌گرفت.»
او همچنین مطابق اسناد به جای مانده، به مراسم تلاوت روزانه یک جزء قرآن با حضور تمامی حافظان و قاریان قرآن در سه ساعت به غروب مانده در ایوان طلای صحن قدیم (صحن انقلاب اسلامی امروزی) اشاره
فاطمی‌مقدم اظهار کرد: «مقابله قرآن‌ها به منظور تصحیح احتمالی اشتباهات قرآن‌های موجود را از دیگر برنامه‌های این مراسم نورانی است به همین دلیل مصحح کتابخانه در این مراسم حضور دارد.»
بر سر سفره افطار
مهمانسرای حضرت تاریخچه طولانی دارد و در ادوار مختلف نام‌های متفاوتی داشته است. در دوره قاجار از آنجایی که مهمانسرای خادمان و زائران از هم جدا بوده، مهمانسرای زائران با عنوان «کارخانه مبارکه زوّاری» و مهمانسرای خادمان با عنوان «کارخانه مبارکه خادمی» مشهور بوده است که طی ایام ماه مبارک رمضان به طبخ و توزیع افطاری بین زائران و خادمان و کارکنان حرم مطهر اقدام می‌کرد.
مسئول امور ارزشیابی اسناد آستان قدس رضوی، به تنوع غذاهای این ایام به خصوص در وعده افطار اشاره دارد که بر حسب فصول سال انتخاب و تمام هزینه‌های تهیه این مواد غذایی از سوی آستان قدس تأمین می‌شده است.
وی تصریح کرد: «غذاهایی چون قورمه، بورانی بادمجان، آش، کوکو، پلو، آبگوشت و سایر غذاهای گوشتی در کنار انواع پنیر، ماست، دوغ و انواع میوه مانند خربزه، انگور، سیب، انواع نوشیدنی‌ها و شیرینی‌ها نظیر شربت‌های مختلف، سکنجبین، حلوا، پشمک و… در سندها بسیار به چشم می‌خورد.»
فاطمی‌مقدم افزود: «قدیمی‌ترین سند این مجموعه که در آن به مراسم افطاری حرم مطهر رضوی اشاره شده است متعلق به سال ۱۱۱۱ هجری قمری است که دوره تاریخی صفویه را در بر دارد.»
او برپایی جشن میلاد امام حسن مجتبی (ع) در نیمه ماه رمضان در ایوان طلای مبارک صحن قدیم-صحن انقلاب- را پس از اذان مغرب از دیگر آداب حرم در ایام ماه مبارک رمضان عنوان کرد که با پذیرایی از مهمانان و چراغانی صحن‌های حرم در شب میلاد همراه بوده است.
نخل‌بندی در شب‌های قدر
مسئول امور ارزشیابی اسناد آستان قدس رضوی مراسم احیای شب‌های قدر از دوره صفویه را نیز یک سنت هرساله عنوان کرد و گفت: «با تعطیلی مستغلات و دکان‌های مربوط به حرم مطهر رضوی، روشن ماندن تمامی صحن‌ها و رواق‌ها طی این ایام وعدم نواختن نقاره خانه همراه بوده است.»
وی همچنین به سنت دیرینه روضه‌خوانی در بیست یکم ماه رمضان به مناسبت شهادت حضرت علی (ع) اشاره و قدیمی‌ترین سند در این خصوص را متعلق به سال ۱۱۱۲ در دوره صفویه عنوان کرد و افزود: «مراسم
«نخل‌بندی» از جمله دیگر رسوم اجرایی در حرم مطهر رضوی طی شب‌های قدر است که در دوره صفویه و افشاریه اجرا شده و طی آن سازه‌ای چوبی به نام «نخل» با وسایل و اشیاء مختلف تزئین و بر دوش مردم حمل می‌شده است. »
فاطمی مقدم به برگزاری عید سعید فطر با آداب ویژه در حرم مطهر اشاره کرد که در دوره‌های گوناگون شکل‌های مختلفی به خود گرفته است و اظهار کرد: «پذیرایی از مهمانان مراسم عید فطر حرم مطهر با غذا، شربت و شیرینی و تعطیلی برخی مستغلات مانند مکتب‌خانه درون صحن و خلعت دادن به برخی کارکنان همچون خطیب حرم را از جمله این برنامه‌هاست.»
روزانه بیش از ۷۰ هزار روزه‌دار مهمان حرم امام رضا (ع) می‌شوند
البته این آداب و رسوم هم‌چنان جاری است و اجرا می‌شود، امسال هم‌زمان با دهه دوم ماه مبارک رمضان و با دستور تولیت آستان قدس، سفره‌های افطار حرم مطهر رضوی برای پذیرایی از جمعیت بیشتری از زائران و مجاوران روزه‌دار امام رضا (ع)، گسترده‌تر شده است.
امین بهنام معاون خدمات زائران حرم مطهر رضوی در این باره گفت: «از ابتداء ماه مبارک رمضان، سفرهای اطعام رضوی با همکاری مواکب امام رضا (ع) در باب‌الهادی و باب‌الکاظم برپا شده که در این سفره‌ها روزانه از ۲۵۰۰ زائر و مجاور حرم رضوی پذیرایی و دعوت‌نامه‌های آن نیز همه روزه در حرم مطهر توزیع می‌شود».
وی افزود: «علاوه بر آن از دهه دوم ماه مبارک رمضان با دستور تولیت آستان قدس، پذیرایی از مجاوران در سفره‌های اطعام رضوی در صحن امام حسن مجتبی (ع) آغاز شده که در این سفره‌ها روزانه از ۳۰۰۰ مجاور پذیرایی می‌شود.»
بهنام در خصوص نحوه توزیع دعوت‌نامه‌های سفره اطعام رضوی در میان مجاوران توضیح داد: «توزیع دعوت‌نامه‌های سفره افطاری صحن امام حسن مجتبی (ع) ویژه مجاوران، از ۲۴ فروردین مصادف با ۱۱ ماه مبارک رمضان آغاز شده و خادمان رضوی با حضور در نقاط مختلف شهر مشهد، این دعوت‌نامه‌ها را در درب منازل توزیع می‌کنند.»
وی ادامه داد: «همچنین هر شب ۳هزار زائر روزه‌دار مهمان خوان پربرکت رضوی در مهمانسرای حضرت رضا (ع) می‌شوند که دعوت‌نامه آن از طریق نرم‌افزارهای «نعیم رضوان» و «نسیم رضوان» به زائران ارائه می‌شود.»
معاون خدمات زائران حرم مطهر رضوی تصریح کرد: «علاوه بر سفره‌های افطاری داخل حرم مطهر، روزانه در حریم حرم مطهر نیز از ۷۰۰۰ زائر و مجاور حضرت رضا (ع) با غذای گرم و بسته‌های افطاری ساده با مشارکت مواکب حسینی (ع) پذیرایی می‌شوند.»
بهنام همچنین از توزیع افطاری متبرک حضرت رضا (ع) در مناطق حاشیه شهر مشهد خبر داد و گفت: «روزانه ۲۵۰۰ غذای متبرک مهمانسرای حضرت رضا (ع) در مناطق حاشیه شهر مشهد توسط خدام بارگاه منور رضوی توزیع می‌شود.»
وی با اشاره به توزیع بسته‌های افطاری ساده بین صفوف نماز مغرب و عشا در حرم مطهر افزود: «از ابتدای ماه مبارک رمضان هر شب حدود ۵۰ هزار بسته افطاری ساده نیز در میان صفوف نمازگزاران در حرم مطهر رضوی توزیع می‌شود که پذیرایی از ۲میلیون نمازگزار تا پایان این ماه مبارک پیش‌بینی شده است.»
معاون خدمات زائران حرم مطهر رضوی در مورد بازه زمانی اجرای این سنت حسنه اظهار کرد: «با توجه به شرایط آب و هوایی و فراهم بودن امکان میزبانی از زائران در صحن‌ها، این طرح‌ها تا پایان ماه پربرکت رمضان ادامه خواهد داشت.»