وقتی صحبت از معماری سنتی ایرانی می‌شود در واقع از خانه‌هایی صحبت می‌کنیم که به محض کسب اجازه به وسیله کلون در و ورود از درب چوبی خانه، وارد راهروهای بلند و باریک شده و پس از طی مسافتی وارد حیاط بزرگ خانه می‌شویم که با باغچه‌ای بزرگ و پر درخت، که حوضی زیبا در وسط آن به چشم می‌خورد، زیبایی خود را به رخ می‌کشد.
به گزارش پایگاه خبری طبیعت گردشگران و به نقل از میراث آریا، اندرونی فضای خانه معمولاً دارای چندین اتاق تو در تو است که با درهای چوبی از یکدیگر جدا شده و شیشه‌های رنگی پنجره‌ها با تابش نور خورشید فضای خانه را گرم‌تر و دل‌نشین‌تر می‌کند.
ابرکوه یکی از قدیمی‌ترین شهرهای ایران که در مرکز ایران واقع و یکی از شهرستان‌های استان یزد است. ابرکوه در غرب استان یزد در ۳۰ کیلومتری مرز آن با استان فارس قرار دارد. این شهر به دلیل داشتن آثار طبیعی و باستانی شاخص جزو ۱۴ شهر نمونه گردشگری ایران است.
خانه‌های قدیمی در یزد از نظر وضعیت استقرار عموماً در جهت قبله قرار دارند. این جهت‌گیری از نظر اقلیمی، شرایطی را به وجود می‌آورده تا فضاهای تابستانی و اتاق‌های زمستانی به طرزی منطقی پیرامون حیات مرکزی قرار گیرند.
حیاط مرکزی، اصلی‌ترین فضای خانه‌های یزدی محسوب می‌شود. حوض آب در وسط حیاط که عمق آن به حداکثر می‌رسد و انرژی خورشید را در خود جای می‌دهد.
معماری یزد یکی از جذاب‌ترین معماری‌های تاریخی ایران است که مطابق با اقلیم گرم و خشک بوده و به همین دلیل شهرت فراوانی در سطح جهان دارد. به عبارتی معماری یزد را معماری کویر می‌گویند که به همین دلیل به یکی از مشخصه‌های بارز شهر یزد تبدیل شده است.
خانه آقازاده در ابرکوه، محله دروازه، میدان ابرقو واقع شده و مساحتی معادل ۸۲۰ مترمربع و زیربنای ۵۲۸ متر دارد که بادگیرهای دو طبقه آن شهرت فراوانی دارند.
ورود به عمارت آقازاده از طریق دالانی میسر است که شما را به حیاطی بزرگ و زیبا هدایت می‌کند و یک حوض مستطیلی زینت‌بخش مرکز آن شده است. هنگام قدم‌زدن در حیاط شاهد خانه‌ای دو طبقه با پنجره‌های ارسی و شیشه‌های رنگی و همین‌طور بادگیری خواهید بود که چشم‌ها را به خود خیره می‌کند.
اتاق‌ها و بخش‌های مختلف در سه جهت حیاط قرار گرفته‌اند که در فصول مختلف سال به کار می‌رفتند. اتاق‌های شرقی و غربی به‌شکل سه‌دری و پنج‌دری هستند.
تاریخچه بنا
مالک و بانی خانه آقازاده، شخصی به نام سید حسین ابرقویی که در ابرقو املاکی داشته و از اعیان آن زمان محسوب می‌شده است.
نوع بهره‌برداری خصوصیات بارز بنا
این خانه دارای فضاهایی مانند تالار، اتاق پنج‌دری و سه‌دری، پستو، خیش‌خان، شکم‌دریده، بادگیر و ایوان بوده و از تمام فضاها به نحو مقتضی و در فصول مختلف از آن استفاده می‌شود.
معماری خانه تاریخی آقازاده و عناصر داخلی آن
در ساخت این خانه بیشتر از مصالح بوم آورد مانند خشت و آجر استفاده کرده‌اند. تمامی درب و پنجره‌ها هم با چوب اجرا شده‌اند. به طور معمول در گذشته بیشتر از مصالح بومی برای ساخت خانه‌ها استفاده می‌شد تا هزینه‌ها کاهش پیدا کرده و دمای محیط خانه نیز تعدیل شود. در حاشیه پنجره‌ها و در قسمت داخلی، گچ‌بری‌های با طرح‌های گل‌وگیاه و اسلیمی دیده می‌شود.
ساباط در اصل به‌نوعی تونل تجهیز شده با طاق گفته می‌شود که برای عبور و مرور اهالی خانه در نظر گرفته می‌شد تا از گزند سرما و گرما به‌واسطه ایجاد یک سقف، در امان باشند.
در مرکز حیاط حوضی سنگی وجود دارد که اطراف آن را هم درختچه‌هایی کوچک کاشته‌اند. در قسمت ورودی کریاس یا هشتی است که در اصل قسمت درونی و بیرونی خانه را از یکدیگر جدا می‌کرد. هشتی فضایی سرپوشیده است که معمولاً برای قسمت ورودی اهالی خانه، به‌صورت مشترک بنا می‌شده.
خانه آقازاده و بادگیر آن، مربوط به دوره قاجار است و این اثر در سال ۱۳۷۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
عوامل تزیین شده و نوع آن‌ها
یکی از عناصر متشکله خانه آقازاده، فضای اتاق شکم‌دریده است که در انتهای آن اتاق پنج‌دری قرار گرفته، در زیر پاکار سقف، مقرنس‌های گچی به صورت قندیل بسیار زیبا تزیین شده، در مجاورت آن عمارت کلاه‌فرنگی مستقر شده که با گچ‌بری های بسیار ظریف و موزون که نشانه‌ای از ذوق و مهارت سازنده آن حکایت و خودنمایی می‌کند.
بادگیرهای خانه آقازاده در ابرکوه
از جمله جاذبه‌های انکارناپذیر خانه آقازاده در ابرکوه بادگیرهای آن است. بادگیر دوطرفه خانه آقازاده ابرکوه، در جهان منحصر به فرد است. بادگیرهایی باشکوه که در اصل سازه‌هایی برجی شکل هستند که مخصوص مناطق کویری بوده و برای تهویه هوای اتاق، آن‌ها را طراحی می‌کردند. این بادگیرها در خانه آقازاده در مساحتی معادل با ۱۸ مترمربع و همین‌طور در ارتفاعی ۱۸ متری طراحی و تعبیه شده‌اند.
در قسمت بالایی تالار اصلی قرار دارند و از مشخصه‌های بارز این بادگیرها قرار گرفتن ۱۹ دریچه برای تنظیم هوا در دهانه آن‌ها است. بادگیرها قادرند هوای معمولی را که بدون وزش باد در جریان است، به‌راحتی تنظیم کنند. نکته جالب اینجاست که این بادگیرها بر خلاف بادگیرهای معمول در خانه‌های دیگر یزد، دوطبقه طراحی و اجرا شده‌اند.
اتاق‌ها
عمارت دوطبقه آقازاده از اتاق‌های پنج‌دری و سه‌دری در دوطبقه تشکیل شده است که پنج‌دری‌هایی که در فضای اتاق‌های سه‌دری قرار گرفته‌اند، اتاق‌های اصلی هستند. سه‌دری‌هایی هم که در دو قسمت پنج‌دری‌ها طراحی و تعبیه شده‌اند، به عنوان اتاق‌خواب مورداستفاده قرار می‌گیرند.
تفاوت اتاق‌های خواب با اتاق‌هایی که در تالار اصلی وجود دارد تورفتگی‌های متعددی است که در بخش بیرونی اتاق قابل مشاهده است. پنجره‌هایی با شیشه‌های رنگی و ارسی دارد که نورگیرهای اتاق‌های سه‌دری و پنج‌دری در این خانه هستند.
اتاق‌های این مجموعه هم معماری ویژه خود را دارند. این بنا بر اساس شرایط آب‌وهوای کویری طراحی شده است. معمولاً در این جغرافیا خانه‌ها را در سه جبهه اصلی طراحی می‌کنند. به عبارتی در فصل‌های مختلف و در طول سال با میزان متفاوت نور خورشید و در پی آن سردی و گرمی غیر یکسان هوا، سبب می‌شود که صرفاً در فصلی خاص قسمتی از خانه بیشتر مورد استفاده قرار گیرد.
اتاق تابستان نشین: این اتاق در فصل تابستان مورد استفاده اهالی خانه قرار می‌گرفت زیرا از تابش مستقیم آفتاب در امان است. اتاق تابستان‌نشین که در بخش جنوبی حیاط قرار دارد و بالای بام آن، بادگیر خودنمایی می‌کند، دارای ایوانی با فضای نیمه‌باز است.
این ایوان در مقایسه با سایر نقاط خانه از تزیینات کمتری برخوردار است زیرا فضای باز، آن را در معرض گردوغبار قرار می‌دهد. اتاق‌های پنج‌دری: اتاق‌های پنج‌دری یا اتاق شاه‌نشین دارای پنج لنگه در ارسی هستند که روبه‌روی حوض بزرگ قرار گرفته‌اند.
اتاق‌های سه‌دری: این اتاق‌ها نیز با پنجره‌های ارسی مزین شده‌اند و نام آن‌ها از روی تعداد ارسی‌ها مشخص می‌شود.
اتاق خیش‌خان خانه آقازاده: این اتاق در خانه آقازاده در ابرکوه در بخش جانبی اتاق تابستان‌نشین قرار دارد. اتاق و فضای خیش‌خان سقف نورگیری دارد که در انجام تهویه مطبوع هوا بسیار مؤثر است.
روی این سقف نورگیر هم سفال و حصیر قرار می‌دادند. سپس برای خنک ماندن فضای اتاق سقف سفالی و حصیری را آب‌پاشی می‌کردند. این فضا در فصل تابستان دمایی بسیار مطبوع و دل‌نشین دارد.
کلاه فرنگی
کلاه‌فرنگی عمارت آقازاده درست کنار بادگیر و روی بام تالار اصلی قرار دارد. این بخش از خانه شکل هشت پر دارد و در هر طرف آن پنجره‌ای با شیشه‌های رنگی تعبیه شده است تا بیشترین نور را به تالار اصلی منتقل کنند. در واقع ترکیب بدیع بادگیر و کلاه‌فرنگی در کنار یکدیگر به خنکی و نور رسانی فضای زیرین و تالار خانه کمک می‌کرد.
قسمت کلاه‌فرنگی در این خانه در اصل یکی از عناصر تزیینی است که بر اساس طاقچه بندی‌های زیبای آذینی با نام مقرنس‌کاری تزیین شده است.
سبک معماری کلاه‌فرنگی در خانه آقازاده در ابرکوه تلفیقی از سبک معماری ایرانی و اروپایی در دوران قاجار است. این عمارت دقیقاً در مرکز باغ خانه قرار گرفته و سقف آن حالتی مخروطی شکل دارد. بنای کلاه‌فرنگی را به‌گونه‌ای طراحی کرده‌اند که نور به‌راحتی وارد خانه شده و تمام فضای خانه را روشن کند.
خانه‌های قدیمی و ارزشمندی در یزد وجود دارند که حتی در جهان شناخته شده‌اند. شما می‌توانید در تمام ایام سال از آن‌ها بازدید کنید یا حتی در آنجا اقامت داشته باشید. چرا که این خانه‌ها به منظور حفظ و نگهداری چند سالی است مرمت گشته‌اند و تبدیل به هتل‌های سنتی شده‌اند.
گزارش از سید سعید طباطبائی کارشناس روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان یزد