روستای فهرج بر اساس شاخص‌های جاذبه، زیرساخت، زنجیره ارزش و پایداری روستا، با رتبه ۲ ملی به‌عنوان یکی از ۸ کاندیدای ایران، در پروژه بهترین روستاهای جهانی گردشگری سال ۲۰۲۴ برای معرفی به سازمان جهانی گردشگری انتخاب شد.
میراث آریا: بر این اساس به معرفی مختصر این روستا، ویژگی‌های شاخص آن و بررسی فرآیند انتخاب روستا به‌عنوان یکی از هشت کاندیدای ایران، در پروژه بهترین روستاهای جهانی گردشگری سال ۲۰۲۴ خواهیم پرداخت.
پیشینه تاریخی:
قدمت روستای تاریخی فهرج یزد به دوره پیش از اسلام می‌رسد و برخی بر این باور هستند که این روستا پیش از ۸هزار سال قدمت دارد. فهرج یزد در گذشته دور، دروازه ایساتیس و یکی از چهار بخش مهم و اصلی شهر تاریخی یزد قدیم بوده است.
این روستا تا قرن هشتم هجری قمری به‌عنوان یکی از شهرهای مهم یزد مطرح بوده است و ابن بلخی در توصیفات خود از این شهر به جایگاه مهم کشاورزی آن می‌پردازد.
علل پیدایش و وجه‌تسمیه روستا:
شهر قدیم فهرج به نام فرافر به معنی خوش آب‌وهوا است که قدمتی ۸هزار ساله دارد، بعدها نام آن پر هشت می‌شود که مسیر آن از سمت مجموعه شهدای فهرج است که تا نزدیکی ریل شهر قدیم بوده است و با بروز سیل در ۵هزار سال پیش به زیرآب می‌رود.
فهرج در پهلوی ساسانی پهره نامیده می‌شود که در ارتباط با کلمات پارسی پهرشت، پهله، فهله به مفهوم شهر، محل اجتماع، خانه و آبادی است. پس از فتح این شهر توسط اسلام پهره مصوب شد و به فهرج تبدیل شد.
فهرج به‌عنوان بافت باارزش شناسایی و موردبررسی و اجرا قرار گرفته است. مساحت این محدوده ۱۷۳هزار و ۶۵۴.۵ مترمربع است.
موقعیت قرارگیری روستا:
روستای فهرج در جنوب شرقی شهر یزد در مسیر بزرگراه بافق – یزد در دهستان فهرج قرار دارد. این روستا که در ارتفاع ۱,۲۷۰ متری از سطح دریا واقع‌شده است، از شمال‌شرقی به کوه چلته می‌رسد. فاصله روستای فهرج تا یزد، حدود ۳۳ کیلومتر (۴۰ دقیقه) است. فاصله روستای فهرج تا بافق نیز، حدود ۸۸ کیلومتراست کیلومتر (یک ساعت) است.
مسیر دسترسی به روستای فهرج یزد بسیار آسان است. این روستا در سمت راست جاده یزد به سمت بافق قرار دارد.
امکانات موجود روستا:
راه دسترسی مناسب، زیرساخت‌های مناسب گردشگری روستا، سامان‌دهی محورها و مسیرهای گردشگری روستا (تابلو، سرویس بهداشتی، اجرای طرح هادی بر اساس ضوابط میراث‌فرهنگی و..)، راه‌اندازی دو پارک طبیعت‌گردی، فعال بودن چند واحد بوم‌گردی، از مهم‌ترین امکانات روستای فعال و پویای فهرج است.
فهرج با گلخانه‌های صادرکننده صیفی‌جات، فلفل سبز، خیار خاردار در زمره روستاهای صادرات محصولات کشاورزی به بازارهای هدف است.
سوغات و محصولات صنایع‌دستی:
کار بافی و کار بر روی پارچه‌های نفیس (ترمه و..) در این روستا رواج دارد و با توجه به شهرت دیرینه استان یزد در شعربافی (بافت و تولید پارچه دست‌باف نخی و زری و کاربافی) روستای فهرج می‌تواند به‌عنوان بازار و مرکزی برای راه‌اندازی کارگاه‌های صنایع‌دستی و اکو موزه‌ای برای عرضه و نمایش فرایند تولید به مصرف (منسوجات سلامت سبز) و کار بر روی پارچه‌های نفیس باشد.
مهم‌ترین غذاهای محلی روستای فهرج اشکنه، کله‌جوش، شولی، قورمه، سوروک، شله‌زرد و … است.
ویژگی‌های اجتماعی فرهنگی جاذب گردشگر شامل سنت‌هاو …
مردم روستای فهرج یزد به اسلام شیعه اعتقاد دارند، هر ساله مراسم مذهبی در آن برگزار می‌شود. در ایام عاشورا اهالی روستا مراسم سنتی نخل برداری و نخل گردانی را انجام می‌دهند که جاذبه خاص خودش را دارد.
مراسم حیدری فهرج از رسومی است که در این روستا برگزار می‌شود و در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
جشنواره‌ها:
جشنواره دوچرخه‌ها: روستای فهرج به دیار کهن دوچرخه‌ها معروف است و هرساله در عید نوروز همایش دوچرخه‌سواری برگزار می‌شود. تاکنون ۱۷ همایش دوچرخه‌سواری در روستا برگزارشده است.
مراسم یادبود اخوان ثالث: در سال ۱۴۰۱ به مناسبت مبعث پیامبر اعظم و سالروز تولد مهدی اخوان ثالث شاعر نام‌آور کشورمان شب‌شعری با جمعی از شاعران یزد در فهرج برگزار و علی اخوان ثالث فرزند او نیز شرکت کردند.
لازم به ذکر است خانه پدری مهدی اخوان ثالث شاعر نامی ایران‌زمین و اصیل فهرجی در ضلع جنوبی مسجد جامع فهرج واقع شده است.
معماری روستای فهرج
همانند دیگر سکونتگاه‌های استان کویری یزد، اکثر منازل و سازه‌های موجود در روستای فهرج با معماری سنتی مناطق گرمسیری و بیابانی کشورمان ساخته‌شده است. در واقع دو نوع بافت معماری متفاوت در روستای فهرج دیده می‌شود: بافت کهن روستا که در اطراف مسجد جامع واقع در قلب روستای فهرج به شکل نیمه‌متمرکز و خطی قرارگرفته و بافت امروزی روستا که دورتادور بافت کهن کشیده شده و سازه‌های باستانی روستا را محاصره کرده است. خانه‌های این روستا عموماً از خشت، گل و آجر ساخته‌شده و برخی از آن‌ها با داشتن بادگیرهایی برفراز بام خود، اصالت تاریخی خود را به‌خوبی حفظ کرده‌اند. چنانچه در کوچه‌پس‌کوچه‌های این روستا قدم بزنید، گذرگاه‌های نیمه پوشیده‌ای به نام سابات (ساباط) را خواهید دید که نه‌تنها با طراحی متفاوت خود زیبایی معماری شهر را دوچندان ساخته‌اند، بلکه با فراهم کردن سایه برای عابران، از شدت گرمای هوا به میزان قابل ملاحظه‌ای کاسته‌اند.
جاذبه‌های گردشگری و آثار تاریخی روستای فهرج یزد:
روستای فهرج یزد دارای جاذبه‌های گردشگری و آثار تاریخی فراوانی است که در ادامه برخی از آن‌ها را معرفی می‌کنیم:
مسجد جامع فهرج، مجموعه تاریخی شهدای فهرج، آب‌انبار حسینیه، قلعه فهرج، مسجد علاقبندی یا علی قوندی (از این مسجد تنها گچ‌بری‌های زیبا باقی‌مانده است)، چاه چهل‌دختران … مهم‌ترین آثار تاریخی روستا هستند.
مسجد جامع فهرج: این مسجد ازجمله قدیمی‌ترین مسجدهای ایران‌زمین محسوب می‌شود که قدمت بنای آن به قرن اول هجری بازمی‌گردد و بر اساس اسناد موجود این احتمال وجود دارد که مسجد جامع فهرج پس از ورود اسلام به ایران ساخته‌شده باشد.
بر اساس اسناد موجود ساخت مسجد جامع فهرج به نیمهٔ اول قرن اول هجری برمی‌گردد، اما ساختمان اصلی بنا از آثار دوره ساسانیان بوده که با ورود اسلام و در اصل زمان خلافت عمر به مسجد تبدیل‌شده است.
قلعه باستانی فهرج: بنای اولیه قلعه تاریخی فهرج نیز هم‌عصر آن بناها است اما نمای فعلی و تزئینات نمای بنا مربوط به قرن دهم و یازدهم است. قلعه فهرج دارای پلانی چهارضلعی است که چهار برج مدور در چهارگوشه آن قرار دارد، برج‌ها دارای دوطبقه است و همه بناهای موجود دارای طاق‌های ضربی با قوس جناغی است، بر بالای دیوارها نیز سوراخ‌هایی تعبیه‌شده که احتمالاً برای دیده‌بانی استفاده می‌شده است. قلعه فهرج به شماره ثبتی ۲۹۹۸۷ مورخ ۱۶/۱۱/۸۹ در فهرست آثار ملی قرارگرفته است.
آب‌انبار حسینیه فهرج: یکی دیگر از این اماکن تاریخی فهرج، آب‌انبار حسینیه فهرج است. این مکان قدمتی دیرینه دارد و باوجوداینکه به گفته کارشناسان به دوران صفویه تعلق دارد، بسیاری از باستان شناسان تاریخ ساخت آن را به دوران پیش از اسلام نسبت می‌دهند.
درگذشته‌های بسیار دور از این مکان برای برگزاری رویدادهایی نظیر مراسم تقدیس آب استفاده می‌کردند. امروزه این مکان یکی از بهترین جاذبه‌های گردشگری یزد به‌حساب می‌آید و آماده است که بخشی از تاریخ غنی کشورمان را در معرض نمایش بازدیدکنندگان قرار دهد.
چاه چهل‌دختران: از دیگر جاذبه‌های گردشگری روستای فهرج که تاریخی تاریک و غم‌انگیز را در دل خود نهفته، چاه چهل‌دختران است. بنا بر روایات ساکنان این منطقه دلیل نام‌گذاری این جاذبه به چهل‌دختران، خودکشی چهل دختر در زمان حمله مهاجمان به این منطقه از کشورمان است. گفته می‌شود که پس از حمله متجاوزان به این منطقه، دخترانی که سپاهیان دشمن را در پشت سرخود می‌دیدند، برای حفظ شرف و آبروی خود مرگ را انتخاب کرده و یک‌به‌یک خود را به داخل چاه پرتاب کردند.
مجموعه تاریخی شهدای فهرج: متعلق به قرن نهم هـجری قمری است و در فاصله سی کیلومتری شمال شرقی شهرستان یزد و در روستای فهرج قرار دارد، این مجموعه متشکل از مقبره، مدرسه و خانقاه است و با شماره ثبت ۲۴۴۴ در تاریخ ۱۸ آبان ۱۳۷۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
سه ابتکار و شاخصه مهم و قابل‌توجه در روستای فهرج:
فانوس کویر: درگذشته بازرگانان در طول مسیر خود در کویر مرکزی ایران برای یافتن استراحتگاه به روستای فهرج می‌رفتند به همین دلیل این روستا به فانوس کویر مشهور شده است. در این روستا از گذشته بنایی به نام غریب خانه وجود دارد که برای اتراق مسافران در نظر گرفته می‌شده است که می‌توان آن را یکی از نخستین الگوهای مهمان‌نوازی در ایران دانست و اقامتگاه‌های بوم‌گردی فهرج از غریب خانه‌ها الگوبرداری کرده است. این روستا همچون گذشته به‌عنوان یک روستای دوستدار غریبه‌ها و گردشگران است و با داشتن یک بافت قدیمی به مکانی برای حضور گردشگران تبدیل شده است.
توسعه گردشگری کشاورزی: روستای فهرج یکی از قطب‌های کشاورزی و گلخانه‌ای است که دارای ۷۰۰ هکتار محصولات باغی و ۳۰۰ هکتار صیفی‌جات صادرات محور و ۴۰۰ هکتار محصولات زراعی است که بر مبنای بهره‌وری بهینه، مصرف انرژی آب و خورشیدی و بومی‌سازی فناوری فعالیت می‌کند. مردم این روستا با بهره‌گیری از این ظرفیت‌ها فهرج را به قطب گردشگری کشاورزی تبدیل کرده‌اند. دیوارکشی اطراف مزارع و مراکز پرورش احشام مطابق با معماری و بافت است. گردشگری کشاورزی مردم روستا با تکیه بر اشتغال بومی و بهره‌گیری از بانوان روستا فعالیت می‌کند.
توسعه گردشگری کویر و بیابان: کویر و بیابان یکی از زیبایی‌های روستای فهرج است. مردم روستا با درک این ظرفیت‌ها اقدام به توسعه گردشگری بیابان و کویر کرده‌اند. آن‌ها دو پارک طبیعت‌گردی با محوریت توسعه پایدار و مشارکت مردم محلی ایجاد کرده‌اند. پارک‌های طبیعت‌گردی از الگوهای نوین ایران در حوزه توسعه اکوتوریسم ایران است و مردم روستا در این زمینه فعالیت می‌کنند در این پارک‌ها فعالیت‌هایی گردشگری همچون سافاری، شترسواری، ارائه غذای محلی، رصد ستارگان، فعالیت‌های علمی و آموزشی، کمپینگ و …صورت می‌پذیرد که مورد استقبال گردشگران قرارگرفته است.
فهرج در مسیر قرارگیری در فهرست دهکده‌های جهانی
چهارمین رقابت انتخاب بهترین دهکده‌های جهانی گردشگری در سال ۲۰۲۴ است و هشت روستا از ایران کاندید شده‌اند: اصفهک، پالنگان، ابیانه، فهرج، قلعه بالا، کندلوس، بیشه، میمند.
فرآیند انتخاب روستا و اقدامات صورت گرفته‌شده در این راستا:
با عنایت به بررسی‌ها به‌عمل‌آمده توسط کارشناسان وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی بر اساس شاخص‌های جاذبه، زیرساخت، زنجیره ارزش و پایداری روستا، فهرج با رتبه دو ملی به‌عنوان یکی از هشت کاندیدای در پروژه بهترین روستاهای جهانی گردشگری سال ۲۰۲۴ برای معرفی به سازمان جهانی گردشگری انتخاب شد.
تاکنون جلسات هم‌اندیشی و رفع موانع موجود برای عضویت روستای هدف گردشگری فهرج در شبکه جهانی روستاهای خلاق برگزارشده است. همچنین سه کمیته راهبری ویژه برای تکمیل پرونده جهانی‌شدن دهکده گردشگری فهرج (پهره) با حضور مسئولین استان، روستا و ارزیابان ستاد مرکزی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی تشکیل‌شده است که مرمت اضطراری بناهای تاریخی به‌خصوص قلعه تاریخی، سامان‌دهی سرویس‌های بهداشتی روستا و مسیرها و محورهای گردشگری روستا، راه‌اندازی وب‌سایت روستا، نصب تابلوها، راه‌اندازی بازارچه و کارگاه صنایع‌دستی، آموزش جوامع محلی، تهیه کلیپ و عکس جاذبه‌ها و ابتکارات روستا، برگزاری رویدادها و جشنواره‌های روستایی به‌خصوص در بخش گردشگری کشاورزی و سایر موارد مرتبط برای اقدام در اولین فرصت موردبررسی قرار گرفت و دستور ویژه برای برطرف کردن موانع برسرراه ثبت جهانی فهرج صادر شد تا با تلاش همهٔ مدیران و نهادهای مسئول و رفع موانع زیرساخت روستا، شاهد ثبت دهکده جهانی فهرج باشیم.
گزارش از نجمه میثاق، کارشناس روابطعمومی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی یزد