گردشگری یکی از مهم‌ترین صنایع در جهان محسوب می‌شود که علاوه بر جنبه‌های اقتصادی، تأثیرات عمیقی بر محیط‌زیست و اکوسیستم‌های طبیعی دارد. در ایران، با دارا بودن ۵۱۴ گونه پرنده شناسایی‌شده، اهمیت حفاظت از زیستگاه‌های طبیعی دوچندان است. این پرندگان شامل ۳۲۴ گونه زادآور، ۸۱ گونه زمستان‌گذر، ۵ گونه مهاجر فصلی، ۳۷ گونه مشاهده‌شده اتفاقی، ۱۳ گونه با وضعیت نامشخص و ۴ گونه غیربومی هستند. با این حال، افزایش گردشگری غیرحرفه‌ای، عدم فرهنگ‌سازی مناسب، هجوم ناآگاهانه گردشگران به زیستگاه‌های حساس، و همچنین نبود نظارت کافی از سوی راهنمایان گردشگری، موجب آسیب‌های جدی به محیط‌زیست و کاهش تنوع زیستی شده است. در این مقاله، مهم‌ترین عوامل مخرب اکوسیستم ناشی از گردشگری غیرحرفه‌ای و تأثیرات آن بر جمعیت پرندگان ایران مورد بررسی قرار می‌گیرد.
۱. تخریب زیستگاه‌های طبیعی
یکی از جدی‌ترین پیامدهای گردشگری غیرحرفه‌ای، تخریب زیستگاه‌های طبیعی است. ورود بی‌رویه گردشگران به مناطق حساس، لگدمال شدن پوشش گیاهی، ورود وسایل نقلیه به مناطق طبیعی، و آلودگی محیطی ناشی از زباله‌ها، همه از عواملی هستند که زیستگاه‌های پرندگان را نابود می‌کنند. برای مثال، گونه‌هایی که در ایران زادآوری دارند (۳۲۴ گونه)، به محیطی آرام و ایمن برای تخم‌گذاری و پرورش جوجه‌های خود نیاز دارند. تخریب این زیستگاه‌ها منجر به کاهش نرخ زادآوری، افزایش نرخ مرگ‌ومیر و در نهایت، کاهش جمعیت این گونه‌ها می‌شود.
۲. اختلال در رفتارهای طبیعی پرندگان
حضور گردشگران در زیستگاه‌های پرندگان، به‌ویژه در مناطقی که گونه‌های مهاجر مانند ۸۱ گونه زمستان‌گذر و ۵ گونه مهاجر فصلی به آنجا پناه می‌آورند، می‌تواند موجب تغییر در رفتارهای طبیعی آن‌ها شود. سر و صدای زیاد، نورپردازی‌های مصنوعی، نزدیک شدن به محل استراحت پرندگان و حتی تلاش برای عکس‌برداری از فاصله نزدیک، موجب استرس و فرار پرندگان از زیستگاه‌های امن خود می‌شود. این مسئله نه‌تنها بر میزان بازماندگی آن‌ها تأثیر می‌گذارد، بلکه در درازمدت باعث کاهش تمایل آن‌ها به بازگشت به این مناطق خواهد شد.
۳. نبود فرهنگ‌سازی و عدم آگاهی گردشگران
یکی از چالش‌های جدی در حوزه گردشگری طبیعت، فقدان آگاهی گردشگران از تأثیر رفتارهایشان بر اکوسیستم است. بسیاری از افراد بدون اطلاع از پیامدهای منفی ورود خود به زیستگاه‌های حساس، اقدام به برهم زدن آرامش محیط، تغذیه غیرمجاز پرندگان، رها کردن زباله و ایجاد آلودگی می‌کنند. این امر به‌ویژه برای گونه‌هایی که به‌طور اتفاقی در ایران مشاهده شده‌اند (۳۷ گونه)، خطر جدی‌تری ایجاد می‌کند؛ چراکه این گونه‌ها از قبل نیز با شرایط نامناسب بقا مواجه بوده‌اند و هرگونه تغییر در زیستگاه می‌تواند منجر به نابودی کامل آن‌ها در کشور شود.
۴. ضعف راهنمایان گردشگری در ارائه آموزش‌های محیط‌زیستی
راهنمایان گردشگری، که نقش کلیدی در هدایت گردشگران و ارائه اطلاعات لازم درباره اصول گردشگری پایدار دارند، در بسیاری از موارد فاقد دانش و آموزش‌های لازم در حوزه حفاظت از محیط‌زیست هستند. عدم توجیه صحیح گردشگران باعث افزایش آسیب‌های زیست‌محیطی و رفتارهای غیرمسئولانه می‌شود. به همین دلیل، لازم است که راهنمایان گردشگری تحت آموزش‌های اجباری در زمینه حفاظت از اکوسیستم‌ها و تأثیرات مخرب گردشگری بر محیط‌زیست قرار گیرند.
۵. ورود گونه‌های غیربومی و تأثیرات آن بر اکوسیستم
چهار گونه پرنده‌ای که از خارج وارد شده و احتمالاً به‌صورت عمدی در طبیعت ایران رها شده‌اند، نمونه‌ای از تهدیدات زیست‌محیطی ناشی از مداخلات انسانی هستند. ورود گونه‌های غیربومی می‌تواند تعادل اکوسیستم را بر هم زده و رقابت غذایی شدیدی میان پرندگان بومی و این گونه‌های تازه‌وارد ایجاد کند. این امر در نهایت باعث کاهش منابع غذایی، افزایش فشار بر زیستگاه‌ها و احتمال نابودی برخی گونه‌های بومی خواهد شد. گردشگری غیرحرفه‌ای، با افزایش احتمال ورود گونه‌های غیربومی از طریق تجارت غیرقانونی حیات‌وحش و رهاسازی پرندگان وارداتی در طبیعت، می‌تواند این بحران را تشدید کند.
نتیجه‌گیری و راهکارها
برای جلوگیری از تخریب اکوسیستم ناشی از گردشگری غیرحرفه‌ای، باید اقدامات جدی در زمینه مدیریت گردشگری و حفاظت از زیستگاه‌های طبیعی صورت گیرد. برخی از مهم‌ترین راهکارها عبارت‌اند از:
آموزش گردشگران درباره اصول گردشگری پایدار و حفاظت از زیستگاه‌های طبیعی
افزایش سطح آگاهی راهنمایان گردشگری و الزام آن‌ها به ارائه اطلاعات محیط‌زیستی به گردشگران
تعیین ظرفیت گردشگری برای مناطق حساس و اعمال محدودیت در ورود گردشگران به این مناطق
وضع و اجرای قوانین سخت‌گیرانه در خصوص ورود به مناطق حفاظت‌شده و جلوگیری از تخلفات زیست‌محیطی
توسعه برنامه‌های پایش و ارزیابی وضعیت گونه‌های پرندگان و اجرای طرح‌های حفاظتی ویژه برای گونه‌های در معرض خطر
در نهایت، تنها با اتخاذ تدابیر مناسب و اجرای راهبردهای مؤثر، می‌توان از کاهش تنوع زیستی، تخریب زیستگاه‌ها و انقراض گونه‌های ارزشمند پرندگان جلوگیری کرد. گردشگری پایدار، اگر به درستی مدیریت شود، می‌تواند نه‌تنها تهدیدی برای محیط‌زیست نباشد، بلکه به ابزاری مؤثر برای آگاهی‌بخشی و حفاظت از اکوسیستم‌های طبیعی تبدیل شود.
محمد حسین رجاییان _ (کارشناس علوم و صنایع غذایی)
_ راهنمای گردشگری فرهنگی و طبیعت گردی